Gesloten jeugdzorg is bedoeld voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar met ernstige gedragsproblemen, psychische klachten of complexe thuissituaties. Ze worden geplaatst ter bescherming van zichzelf of hun omgeving, wanneer lichtere vormen van hulp onvoldoende zijn gebleken. De jongeren verblijven in instellingen waar hun vrijheid wordt beperkt: ze mogen zonder toestemming het terrein niet verlaten en kunnen worden onderworpen aan vrijheidsbeperkende maatregelen zoals opsluiting in een isoleercel of fysieke fixatie.
Hoewel deze maatregelen alleen ingezet mogen worden na een machtiging van de kinderrechter en in het uiterste geval, toont onderzoek aan dat ze structureel en te gemakkelijk worden toegepast – vaak vanwege een gebrek aan alternatieven. Volgens Stichting Het Vergeten Kind heeft 84% van de jongeren in gesloten jeugdzorg niet de juiste behandeling ontvangen. In plaats van herstel ervaren veel jongeren juist verslechtering van hun mentale gezondheid: 76% ontwikkelde extra psychische klachten zoals angst, depressie en nachtmerries. Ook kreeg het grootste deel van hen te maken met geweld, werden ze wel eens op de grond geduwd door begeleiders of in een isoleercel gezet.
Trauma op trauma
De jongeren die in gesloten jeugdzorg terechtkomen, hebben vrijwel altijd al ernstige trauma’s opgelopen vóór hun opname. Ze zijn mishandeld, verwaarloosd, of hebben te maken gehad met mensenhandel of ernstige psychische problemen. In plaats van veiligheid en behandeling, worden ze in veel gevallen opnieuw getraumatiseerd. Begeleiders grijpen vaak fysiek in: 87% van de jongeren is vastgepakt of op de grond geduwd, en 78% belandde in een isoleercel. 81% maakt geweld op de groep mee. De plek die hen zou moeten beschermen, wordt zo een nieuwe bron van angst.
Structurele problemen binnen het systeem
De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) concludeerde in haar rapport van februari 2024 dat er onvoldoende passende hulp wordt geboden. Jongeren moeten maanden wachten op behandeling en onderwijs is vaak van een te laag niveau. Slechts 16% van de jongeren zegt daadwerkelijk geholpen te zijn door de gesloten jeugdzorg. (1)
De tekortkomingen zijn breed en ernstig: behandelingen of therapieën starten niet tijdig, passend onderwijs en dagbesteding ontbreken vaak, er is een tekort aan vervolgplekken na uitstroom, een structureel personeelstekort leidt tot de inzet van onvoldoende gekwalificeerde zzp’ers, en er is geen passend behandelaanbod voor jongeren met verslavingsproblemen of psychische aandoeningen. (2)
Van gevangenis naar zorg: een mislukte transitie
De wortels van het probleem gaan terug tot de jaren 90. Door een gebrek aan opvangplekken werden kinderen tijdelijk opgevangen in jeugdgevangenissen. Dat ‘tijdelijk’ werd structureel. In 2008 bleek uit onderzoek dat 80% van de kinderen daar onterecht zat: zij hadden geen gesloten plaatsing nodig, maar de alternatieve zorg bestond simpelweg niet.
Toen bestaande gevangenissen werden omgebouwd tot jeugdzorginstellingen, werd ook het personeel overgenomen. Er ontstond een cultuur waarin repressieve maatregelen normaal werden, in plaats van therapeutische begeleiding. (3)
Tegenvallende hervormingen en bestuurlijke impasse
In 2021 werd een motie aangenomen waarin is vastgelegd dat de gesloten jeugdzorg moet worden afgebouwd. Toch is de manier waarop dit gebeurt problematisch. In sommige regio’s worden instellingen gesloten zonder dat er passende alternatieven voorhanden zijn. Ondertussen blijven jongeren vastzitten in instellingen die onvoldoende hulp kunnen bieden. Het ontbreekt aan duidelijkheid vanuit gemeenten over welke locaties blijven bestaan, waardoor investeringen in personeel, scholing en kleinschalige opvang uitblijven. Alle instellingen kampen met financiële tekorten. (4)
Toekomstperspectief en aanbevelingen
De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) maakt zich grote zorgen over het veelvuldige gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen in de gesloten jeugdzorg. Volgens de inspectie moeten deze maatregelen drastisch worden teruggedrongen en alleen nog worden toegepast als er écht geen alternatieven zijn – het zogenoemde ‘Nee, tenzij’-principe.
Per 1 januari 2024 is de Wet rechtspositie gesloten jeugdhulp ingegaan. Deze wet moet de rechten van kinderen in gesloten instellingen beter beschermen en stelt strengere voorwaarden aan het inzetten van vrijheidsbeperking. (5) Toch blijkt ook ná de invoering van deze wet dat het in de praktijk lastig blijft om deze zorgvuldige werkwijze overal goed toe te passen. Geen enkele instelling voldoet volledig aan de gestelde normen, wat laat zien dat er diepgewortelde structurele problemen in het systeem blijven bestaan.
Om de gesloten jeugdzorg echt te verbeteren, zijn verschillende stappen nodig. Het is allereerst belangrijk dat jongeren bij plaatsing direct de juiste zorg krijgen, zonder vertraging. Ook is goed onderwijs en dagbesteding op maat van groot belang om hun ontwikkeling te stimuleren. Daarnaast moeten er voldoende vervolgplekken zijn, zoals beschermde woonvormen, zodat jongeren na hun verblijf in de gesloten jeugdzorg niet zonder hulp komen te zitten. Verder is er dringend behoefte aan één heldere landelijke visie en sturing op de veranderingen binnen de jeugdzorg. Investeren in alternatieve, kleinschalige opvangvormen die beter aansluiten bij de behoeften van jongeren is eveneens noodzakelijk. Tot slot moet repressie niet langer de standaard zijn, maar moet er juist meer aandacht komen voor begeleiding die gericht is op behandeling en herstel. (6)
Conclusie
Gesloten jeugdzorg in Nederland is vastgelopen. Wat ooit bedoeld was als een beschermende omgeving, is voor veel jongeren een plek van angst en nieuw trauma geworden. Zolang passende hulp ontbreekt en de nadruk blijft liggen op repressie in plaats van zorg, zal dit systeem geen herstel bieden – maar schade aanrichten. Een fundamentele hervorming is dringend nodig, en dat vraagt om politieke moed, bestuurlijke daadkracht en vooral: het centraal stellen van het kind.
Bronnen
- Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2024, 4 april). Onvoldoende passende hulp in de JeugdzorgPlus. Rapport | Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.
- NOS. (2022, 3 februari). Waarom duizenden mensen van de gesloten jeugdzorg af willen.
- Jason Bhugwandass: “De gesloten jeugdzorg is een exces, een gevangenis”. (2022, 9 oktober). NPO Radio 1.
- NOS. (2023, 5 maart). “Jeugdzorg faalt al sinds vorige eeuw, maar het gesprek verandert niet”.
- Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2023, 18 december). Per 1 januari wet voor betere bescherming kinderen in gesloten jeugdhulp. Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl.
- Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2024, 4 april). Onvoldoende passende hulp in de JeugdzorgPlus. Rapport | Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd.